علائم‌ اطلاع‌رساني‌ در قرآن‌ كريم‌ - مواضع‌ سجدات‌

پدیدآورقربان عزیززاده

تاریخ انتشار1388/11/21

منبع مقاله

share 583 بازدید
علائم‌ اطلاع‌رساني‌ در قرآن‌ كريم‌ - مواضع‌ سجدات‌

قربان عزيززاده
موزه دار مسؤول موزه رضا عباسي

- منابع‌ معتبر فارسي‌/ لغت‌نامه‌ دايرة‌المعارف‌ فارسي‌، فرهنگ‌ معين‌، فرهنگ‌ عميد و... سجده‌ را چنين‌ توصيف‌ كرده‌اند:
سجده‌ عبارت‌ است‌ از زمين‌ گذاردن‌ پيشاني‌ براي‌ عبادت‌ و ابراز تواضع‌ و بدين‌ منظور به‌ طور همزمان‌ و به‌ طرز خاصي‌ هفت‌ موضع‌ از بدن‌ به‌ زمين‌ گذارده‌ مي‌شود و ذكر خاصي‌ نجوا مي‌گردد.

سجدات‌ در قرآن‌ كريم‌

- به‌ دلايل‌ بسيار و در قياس‌ با بسياري‌ موارد ديگر در قرآن‌ كريم‌ از آن‌ هنگام‌ كه‌ با نظارت‌ نبي‌اكرم‌ (ص‌) كلام‌ رباني‌ مكتوب‌ مي‌شد و قطعات‌ متفرق‌ آن‌ مدون‌ و منظم‌ مي‌گرديد، ضرورت‌ داشت‌ تا تلاوت‌ و كتابت‌ مواضعي‌ از مندرجات‌ قرآن‌ كريم‌ با عمل‌ سجده‌ و ذكر خاص‌ همراه‌ گردد و آن‌ را از موضوعات‌ و موارد توقيفي‌ در قرآن‌ كريم‌ محسوب‌ مي‌داشتند و بر كاتبان‌، قاريان‌ و مؤمنان‌ نزد فرق‌ مسلمان‌ فرض‌ بود تا ملاحظات‌ خاص‌ مواضع‌ مزبور را مرعي‌ نمايند و از همين‌ روست‌ كه‌ در عموم‌ مصاحف‌ تاريخي‌ موجود در موزه‌ها و مجموعه‌ها حفظ‌ سنت‌ كتابت‌ و تعيين‌ مواضع‌ سجده‌ها با عناوين‌ سجده‌، سجده‌ مندوبه‌ و سجده‌ واجبه‌ همواره‌ مطرح‌ بوده‌ و علاوه‌ بر ذكر عنوان‌ سجده‌، آن‌ را با اشكال‌ تزئيني‌ خاصي‌ نيز مي‌آراستند و بويژه‌ به‌ شيوه‌ كتابت‌ متفاوت‌ از متن‌ شريف‌، همراه‌ با رنگه‌نويسي‌ به‌ قلم‌هاي‌ شنجرف‌، زر و... متمايز مي‌ساختند تا بر غير آسماني‌ بودن‌ عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ در كتاب‌ تأكيد كرده‌ باشند.
- نكته‌ شايان‌ توجه‌ آن‌ كه‌ در كليه‌ آيات‌ سجده‌ اعم‌ از آنان‌ كه‌ با عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ و سجده‌ مندوبه‌ يا سجده‌ متمايز شده‌اند، كلمه‌اي‌ با ريشه‌ سجده‌ به‌ كار رفته‌ و مفهوم‌ با شكلي‌ از كلمه‌ همراه‌ شده‌ است‌.
- سجدات‌ واجب‌ را قول‌ مشهور در چهار موضع‌ از قرآن‌ كريم‌ مي‌داند ليكن‌ در نقش‌ يك‌ ترنج‌ از



كلمه سجده به خط كوفي رنگه نويسي درون يك ترنج در فواصل اجزاء كلمه الله از يكبرگ قرآن كيرم دوره سلجوقي
علائم‌ ملحقات‌ اطلاع‌رساني‌ در نسخه‌اي‌ از قرآن‌ كريم‌ تعداد سجده‌ها را پنج‌ مورد ذكر نموده‌ است‌ كه‌ به‌ دليل‌ عدم‌ امكان‌ دسترسي‌ به‌ اصل‌ سند، بررسي‌ موضوع‌ براي‌ نگارنده‌ ميسر نيست‌. در اين‌ خصوص‌ رجوع‌ شود به‌ صفحه‌ 16 و Plates 28 , 30 از كتاب‌ The Koran Illuminated, Arthur J.Arbbery.Dublin.19 تصويري‌ از يك‌ صفحه‌ نسخه‌اي‌ از مصحف‌ شريف‌ مذهب‌ به‌ خط‌ نسخ‌ رقم‌ ابونعيم‌ حمزه‌ بيهقي‌ به‌ تاريخ‌ محرم‌ سال‌ 592 هجري‌.
- قديمي‌ترين‌ نمونه‌ ذكر و درج‌ سجدات‌ در منابع‌ موجود در يك‌ نسخه‌ مصحف‌ شريف‌ به‌ خط‌ كوفي‌ ايراني‌ با رقم‌ علي‌ است‌. دنباله‌ نام‌ و كنيه‌ كاتب‌ كه‌ تذهيب‌ كتاب‌ را نيز به‌ عهده‌ داشته‌ مشخص‌ نيست‌. اين‌ نسخه‌ متعلق‌ به‌ اواخر قرن‌ پنجم‌ هجري‌ به‌ سال‌ 485 و جزئي‌ از مجموعه‌ خصوصي‌ ايراني‌ است‌. (رجوع‌ كنيد به‌ صفحه‌ 14 از كتاب‌ هنر خط‌ و تذهيب‌ قرآني‌ از مارتين‌ لينگز، ترجمه‌ مهرداد قيومي‌ بيد هندي‌، انتشارات‌ گروس‌، تهران‌.)
در اين‌ موضوع‌ عنوان‌ سجده‌ به‌ خط‌ كوفي‌ ايراني‌ با رنگه‌نويسي‌ درون‌ طرح‌ شمسه‌ كوكبي‌ (هشت‌ ترك‌) مذهب‌ با نقوش‌ گره‌سازي‌، قلم‌گيري‌ و شرفه‌هاي‌ كوتاه‌ لاجوردي‌ است‌. آيه‌ مربوطه‌ عبارت‌ است‌ از: كلا لاتطعه‌ و اسجدو اقترب‌، آيه‌ نوزدهم‌، آخرين‌ آيه‌ از سوره‌ مباركه‌ العلق‌



نمونه اي از ريگه نويسي كلمه سجده به قلم لاجورد درون طرحي محرابي و مذهب شيوه سلجوقي
- قابل‌ توجه‌ آن‌ كه‌ در پنج‌ نسخه‌ چاپي‌ مورد مراجعه‌، در نسخه‌ اول‌. چاپ‌ انتشارات‌ علمي‌ از نسخه‌اي‌ به‌ خط‌ حسن‌ هريسي‌ ارونقي‌ سنه‌ 1366، موضع‌ اخير با عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ مشخص‌ گرديده‌ ليكن‌ در دو نسخه‌ ديگر، نسخه‌ چاپ‌ سال‌ 1346 شمسي‌ مؤسسه‌ انتشارات‌ اميركبير همچنين‌ نسخه‌ چاپي‌ سال‌ 1411 قمري‌ مؤسسه‌ انتشارات‌ اسوه‌، موضع‌ مزبور فقط‌ با عنوان‌ سجده‌ متمايز شده‌ است‌ و در چهارمين‌ نسخه‌، صفحه‌ 454 قرآن‌ كريم‌ چاپ‌ مؤسسه‌ انتشارات‌ علمي‌ سال‌ 1337 موضوع‌ فوق‌ را با عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ متمايز مي‌سازد.
- موضعي‌ ديگر كه‌ در نسخه‌ چاپي‌ اول‌ (انتشارات‌ علمي‌، 1366) با عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ متمايز شده‌ است‌(ص‌ 321) آيه‌ پانزدهم‌ از سوره‌ مباركه‌ سجده‌ است‌/ انما يؤمن‌ باياتنا... در حالي‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ دوم‌ و سوم‌ (نسخه‌هاي‌ اميركبير 1346 و اسوه‌ 1411) موضوع‌ مزبور را نظير نخستين‌ مورد فقط‌ با عنوان‌ سجده‌ مشخص‌ مي‌سازد و نسخه‌ پنجم‌، به‌ خط‌ مرحوم‌ طاهر خوشنويس‌ (چاپ‌ مشترك‌ كتاب‌ آذربايجان‌ و كتاب‌ طهران‌ 1340)، موضع‌ موصوف‌ را با عنوان‌ سجده‌ واجبه‌ متمايز ساخته‌ است‌.



شكلي ساده از تعيين موضع سجده ، رنگه نويسي كلمه سجده به قلم شنجرف در جوار آيه مربوط از يك نسخه قرآن كريم به خط ثلث و نسخ ، مذهب از قرآن دهم هجري ، دوره صفوي
- مطالعه‌ مواضع‌ سجده‌ها در پنج‌ نسخه‌ چاپي‌ موصوف‌ از دوران‌ معاصر و مقايسه‌ آن‌ با تصاوير موجود از برخي‌ نسخه‌هاي‌ خطي‌، به‌ دليل‌ معضلات‌ عديده‌ در دسترسي‌ به‌ اصل‌ منابع‌ در موزه‌ها، مؤيد آن‌ است‌ كه‌ تعداد سجدات‌، واجب‌ و مندوبه‌ در نسخه‌هاي‌ مزبور به‌ سيزده‌ فقره‌ مي‌رسد و در اين‌ خصوص‌ نظير تعداد و موضع‌ سجده‌هاي‌ واجب‌ تفاوتي‌ نيست‌ و ظاهراً تفاوت‌ عنوان‌ در نسخه‌ها، ناشي‌ از اختلاف‌ نظر كاتبان‌ به‌ تأسي‌ از تفاوت‌ ديدگاههاي‌ فقهي‌ آنان‌ باشد و از اين‌ روست‌ كه‌ در عناوين‌ سجده‌ها به‌عنوان‌ سجده‌ واجبه‌، سجده‌ مندوبه‌ و سجده‌ برخورد مي‌شود.
- مواضع‌ سجدات‌ در مصحف‌ شريف‌ بر اساس‌ نسخه‌هاي‌ چاپي‌ فوق‌الذكر و برخي‌ آثار خطي‌ تاريخي‌ به‌ ترتيب‌ شامل‌ موارد ذيل‌ است‌:
1- آيه‌ 206/ سوره‌ مباركه‌ الاعراف‌
2- آيه‌ 15 / سوره‌ مباركه‌ رعد
3- آيه‌ 49 / سوره‌ مباركه‌ النحل‌
4- آيه‌ 108/ سوره‌ مباركه‌ الاسري‌
5- آيه‌ 58 / سوره‌ مباركه‌ مريم



ترنج مذهب با كلمه سجده رنگه نويسي از يك نسخه قرآن كريم به خط كوفي ايراني ،‌مذهب از دوران سلجوقي
6- آيه‌ 18 / سوره‌ مباركه‌ الحج‌
7- آيه‌ 60 / سوره‌ مباركه‌ الفرقان‌
8- آيه‌ 25/ سوره‌ مباركه‌ سجده‌/ سجده‌ واجبه‌
10- آيه‌ 27 / سوره‌ مباركه‌ فصلت‌/ سجده‌ واجبه‌
11- آيه‌ 62 / آخرين‌ آيه‌/ سوره‌ مباركه‌ النجم‌/ سجده‌ واجبه‌



نقش ترنج مذهب از يك نسخه قرآن كريم شيوه مملوكي از قرن هشتم هجري ،‌كلمه سجده درون ترنج به خط كوفي ايراني رنگه نويسي به قلم سفيداب
12- آيه‌ 21 / سوره‌ مباركه‌ انشقاق‌
13- آيه‌ 19 / آخرين‌ آيه‌ از سوره‌ مباركه‌ العلق‌/ سجده‌ واجبه‌
- نشانه‌هاي‌ سجدات‌ (اشكال‌ متفاوت‌ صوري‌ و نوشتاري‌) با همه‌ تغييراتي‌ كه‌ در فرم‌ و شيوه‌ كتابت‌، رنگه‌نويسي‌ به‌ انواع‌ قلم‌ها و اشكال‌، در طول‌ زمان‌ و مكاتب‌ مختلف‌ كتاب‌ آرايي‌ از آغاز ثبت‌ وحي‌ تا دوران‌ معاصر پذيرفته‌اند، همواره‌ كاركردي‌ واحد داشته‌اند و نشانه‌اي‌ در راستاي‌ ساير علائم‌ الحاقي‌ ويژه‌ اطلاع‌رساني‌ در قرآن‌ كريم‌ هستند و برخلاف‌ گروهي‌ ديگر از علائم‌ و ملحقات‌ نوشتاري‌ در جوار متن‌ شريف‌ كه‌ به‌ مرور ايام‌ با از ميان‌ رفتن‌ علت‌ وجوديشان‌، آن‌ نشانه‌ها نيز ديگر محملي‌ براي‌ تداول‌ نداشتند. سجده‌هاي‌ واجب‌ بنا به‌ الزامات‌ فقهي‌ و ماهيت‌ توقيفي‌ خويش‌ مداومت‌ يافته‌اند و همچنان‌ يكي‌ از اشكال‌ بديع‌ تاريخي‌ در كتاب‌آرايي‌ اسلامي‌ و اطلاع‌رساني‌ در قرآن‌ كريم‌ را عيان‌ مي‌سازند.

مقالات مشابه

تأثیر نماز بر وجدان کاری و ایجاد تعهد شغلی از منظر آیات و روایات

نام نشریهمطالعات قرآنی

نام نویسندهمحمد کریم حکمت آرا, عادل سلطانی

خاستگاه قرآني نيايش هاي امام جواد (ع)

نام نشریهبینات

نام نویسندهعزت‌الله مولایی‌نیا

گشايش در مناجات امام جواد (ع)

نام نشریهبینات

نام نویسندهحسن پویا

بررسی و تحلیل نظرات فقهاء درباره جواز قرائات سبع در نماز

نام نشریهمطالعات قرائت‌ قرآن

نام نویسندهمحمد فاکر میبدی, سیدمجتبی رضوی

بررسی تطبیقی نماز در دین اسلام و آیین زرتشت

نام نشریهمعارف قرآنی

نام نویسندهعبدالمجید طالب تاش, سعید ششگل‌نژاد

نقد و بررسی دیدگاه‌های قرآنیّون دربارة نماز

نام نشریهمعارف قرآنی

نام نویسندهمحمدعلی تجری, سیدمحسن خلیلی‌نژاد, فاطمه زینالدینی

الصُّور الخیالیه فی آیات الدُّعاء فی القرآن الکریم

نام نشریهپژوهش‌های قرآنی در ادبیات

نام نویسندهحسین میرزائی‌نیا, علیرضا مجتهدزاده

تبارشناسی واژه قرآنی «صلاة»

نام نشریهپژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن

نام نویسندهوصال میمندی, شکوفه شریفی‌فر